‘Ik vind muziek een onderdeel van de missie van de kerk’

In juni 1952 was er voor het eerst een Cantatedienst in de Westerkerk. De toenmalige dominee, ds. H.A. Visser, kwam met deze vorm van uitvoeren van de cantates in aanraking toen hij in Berlijn was vlak na de Tweede Wereldoorlog.

Het verraste ds. Visser – als Bachkenner – om daar een cantate te horen als onderdeel van de kerkdienst. Precies zoals dat destijds bij Bach het geval was geweest. Hij componeerde zijn cantates bij het jaarrooster van de Bijbellezingen die op die zondag aan de beurt waren. Nu 66 jaar later klinkt op de laatste zondag van de maand in de Westerkerk nog steeds de muziek van Bach in een kerkdienst.
‘Bach werkte voor zijn cantates met teksten van verschillende dichters uit zijn tijd’, vertelt JanJoost van Elburg, dirigent van het Westerkerkkoor dat de cantates samen met Ensemble ’t Kabinet uitvoert. ‘Een cantate begint vaak met de Bijbeltekst in het openingskoor. Daarna geven de solisten commentaar op de tekst. Ze maken de tekst daarmee invoelbaar en actueel voor de luisteraar. Na de aandacht voor de persoonlijke beleving, komt er een koraal: veelal een couplet van een kerklied. Zo is de cantate opgebouwd. Bijbeltekst en commentaar wisselen elkaar af. Na de cantate volgde de preek.’

Ruimhartig
In de Westerkerk is er voor gekozen om de overdenking in een Cantatedienst te houden voorafgaand aan de cantate, die zo’n vijftien tot twintig minuten duurt. De 18^e eeuwse teksten zijn voor de huidige luisteraars vaak niet goed meer te bevatten. ‘De dichters drukten zich zo anders uit dan wij nu doen als we over Bijbel en geloof zingen of spreken’, zegt Cristina Pumplun die in het seizoen 2018-2019 de Cantatediensten leidt. Zij is als theoloog en voorganger verbonden aan de Westerkerk en houdt zich vooral bezig met projecten die de drempel van de kerk kunnen verlagen. ‘De overdenking is essentieel om mensen mee te nemen in de gedachtewereld van toen en die te vertalen naar nu, naar de actualiteit’, zegt ze. ‘In de tijd van Bach maakten mensen vergelijkbare dingen mee als mensen vandaag de dag. Ook hun leven bestond uit hoop en vrees, vreugde en verdriet. Ik wil dat zichtbaar maken in mijn overdenking en laten zien dat het daar bij Bach ook om gaat, maar dat het anders is verwoord. Soms zelfs op een manier die bij ons verbijstering opwekt. Deze 18^e eeuwse visie op de Bijbel is niet meer de onze. In de liturgie nemen we daarom een toelichting op. Daarvoor vertaal ik de tekst in het Nederlands. Het liefst in dezelfde ritmiek als bij Bach, als het lukt met rijm. Ik probeer de vertaling begrijpelijk te maken voor de hoorder van nu en sluit zoveel mogelijk aan bij de manier waarop we in de Wester het geloof verwoorden, ruimhartig en zonder vaststaande dogma’s.’

Meezingen
Bij een Cantatedienst zitten er al gauw tussen de 200 en 600 mensen in de kerk. Bachliefhebbers, maar lang niet allemaal gewend om bij een kerkdienst te zitten. ‘Ik probeer daar rekening mee te houden’, zegt Pumplun. ‘De opzet van de dienst is daarom eenvoudig: een welkom, een lied, een gebed en een Bijbellezing, de overdenking en daarna volgt dan de cantate.’
‘In mijn woordgebruik ga ik er niet vanuit dat mensen bekend zijn met Bijbel en geloof. Vaak zijn ze wel heel nieuwsgierig en open. Ik probeer iedereen erbij te betrekken, niemand uit te sluiten. Soms komt het wel eens voor dat mensen de overstap maken naar onze kerkelijke gemeente en daar lid van worden. Ook bijzonder aan onze Cantatediensten is dat mensen zelf kunnen zingen in de dienst. Dat doe je niet in het Concertgebouw.’

Missie van de kerk
JanJoost van Elburg sluit daar bij aan: ‘Ik vind het belangrijk dat juist de mensen die niet naar het Concertgebouw gaan, omdat een kaartje te duur is, deze prachtige muziek in de Wester kunnen horen. Ik vind het een onderdeel van de missie van de kerk en het is ook mijn missie. Ik wil me er voor de volle 100% voor inzetten.’ Zijn zangers zijn zeer goed geschoolde amateurs, vrijwilligers, die er net als hij veel voor over hebben om door het jaar heen zo’n zeven cantates in te studeren. Daarnaast oefenen zij ook nog de Johannes Passion van Bach voor Goede Vrijdag en enkele andere werken, zoals het Requiem van Mozart voor de zondag waarop de overledenen worden herdacht.

Klankwereld Bach
De zangers worden begeleid door het Ensemble ’t Kabinet onder leiding van Daniël Boothe. Deze professionele musici bespelen oude barokinstrumenten zoals in de tijd van Bach. Met als doel de klankwereld van Bach zoveel mogelijk terug te halen.
De kosten voor een Cantatedienst gaan die voor een gewone kerkdienst natuurlijk ver voorbij. Al in de tijd van dominee Visser was het lastig om de begroting rond te krijgen. Vandaag de dag zijn er donateurs die de diensten financieel ondersteunen en er worden fondsen geworven. Er is bij elke dienst een collecte met als gewenst richtbedrag € 12,50 per persoon. Maar als dat te hoog is, ben je in de Wester net zo welkom. De Westerkerk is trots op deze rijke traditie van Cantatediensten, die nu 66 jaar oud is en waar mensen uit stad en land van kunnen genieten. westerkerk.nl

Auteur: Hanna van Dorssen

Meer Cantatediensten

Willem de Zwijgerkerk, Olympiaweg 14. Uitvoering door het Bach Ensemble Amsterdam onder leiding van Paulien Kostense.
Actuele informatie: willemdezwijgerkerk.nl

Nieuwendammerkerk, Brede Kerkepad 6-8. De Nieuwendammercantorij zingt op Goede Vrijdag, 19 april 2019, de koralen uit de Marcuspassion van Bach. Zij zijn een beschouwing of antwoord op de lezing uit het lijdensverhaal van Marcus. Het geheel heeft een meditatief en stil karakter. Aanvang: 19.30 uur. Actuele informatie: nieuwendammerkerk.nl 

Nassaukerk, De Wittenkade 111. Cantatediensten met muziek van Bach, maar ook andere componisten zoals Edward Elgar en Dietrich Buxtehude. Uitvoering door het Flevo Barok Consort onder leiding van Gert Jan Velders. Aanvang 10.30 uur.
Actuele informatie via de predikant van de Nassaukerk ds. Klaas Holwerda, 020-684 42 16, holwerda@nassaukerk.nl.