‘Het onrecht aanklagen’
Nederlanders en Syrische vluchtelingen hebben elkaar veel te bieden, zegt schrijfster en filosofe Désanne van Brederode, een van de sprekers tijdens de eerste Jacoba van Tongerenlezing in september. Maar een voorwaarde daarvoor is dat we ons de oorlog en zijn vreselijke gevolgen écht durven aan te trekken.

Tijdens de nieuwe, tweejaarlijkse lezing van de Protestantse Kerk Amsterdam komen vrouwen uit de christelijke traditie aan het woord die in verzet komen tegen onrecht. Jacoba Van Tongeren leidde tijdens de Tweede Wereldoorlog de verzetsgroep 2000 die hulp bood aan onderduikers en geweldloos verzet pleegde. Haar geloof was haar drijvende kracht. De Protestantse Kerk Amsterdam wil met de lezing haar gedachtegoed levend houden. Dit jaar verzorgt Désanne van Brederode de lezing. Annette Kouwenhoven van Amsterdam City Rights is coreferent.

Vrij en democratisch
Van Brederode kwam niet eerder in aanraking met Jacoba van Tongeren. ‘Ik las laatst over haar indrukwekkende geschiedenis en vind het een hele eer om de lezingen af te mogen trappen’, zegt ze. De schrijfster en filosofe zet zich in voor Het Syrische Comité, waarin ze samen met gevluchte Syriërs in actie komt voor een vrij en democratisch Syrië en tegen de gruweldaden van president Bashar al-Assad. Hoe gedreven Van Brederode ook is, erg positief is ze niet over de impact van haar inzet voor het Comité. ‘Onze bezorgdheid over Syrië vindt weinig weerklank. Ondanks vele interviews en artikelen is het niet makkelijk om mensen te mobiliseren. Dat terwijl Assads oorlogsmisdaden niet slechts een bepaalde groep mensen treffen, maar de hele wereld aangaan.’

Niet feelgood
Ze denkt te weten hoe het komt dat maar weinigen écht in actie komen: ‘Oorlogsthematiek is, plat gezegd, niet sexy. Andere geëngageerde projecten kun je afbakenen of makkelijk beëindigen, maar een oorlog is constant in ontwikkeling. Vluchtelingen maken je deelgenoot van hun trauma’s en bezorgdheid over naasten. Je beseft wat het betekent om gemarteld te zijn en te leven met vermissingen in je vriendenkring. Er is geen weg terug. Het is niet feelgood.’ Na een korte aarzeling zegt ze: ‘En eerlijk gezegd denk ik dat als het over moslims gaat, de gemiddelde Nederlander minder empathie heeft. Daar komt bij dat velen gevoelig zijn voor het onjuiste argument dat Assads regime de opkomst van de politieke islam beteugelt.’

Dodelijke stilte
Deze onverschilligheid neemt de vorm aan van een letterlijk dodelijke stilte, zegt Van Brederode in haar recente boek Als stilte steekt. Daarin geeft ze een overzicht van de situatie in Syrië en haar persoonlijke betrokkenheid. Ze is sinds 2012 elke dag met Syrië bezig – en soms ‘s nachts, als de zorgen om de ‘achterblijvers’ naar boven komen. Aanleiding voor haar activisme was de manier waarop vanaf 2013 over de vluchtelingen werd gepraat. ‘Ze waren een ‘tsunami’, een natuurramp, terwijl de werkelijke oorzaak glashelder is. Waar waren al die bezorgde Nederlanders toen Assad een middelvinger opstak naar de wereld door zijn eigen burgers aan te vallen?’

Werkelijke waarden
In de afgelopen jaren zag Van Brederode hoe gevluchte Syriërs in Nederland met hun situatie omgaan. ‘Het lijkt een soort lakmoesproef. Ik zie ruwweg twee groepen. De ene sluit het verleden af en zet in op het eigen geluk. Ze storten zich op hun carrière of klampen zich vast aan een orthodoxe uitleg van de islam. In de andere groep blijven mensen, ondanks dat ze alles verloren zijn, trouw aan de idealen van de revolutie tegen Assad. Hun kijk op menselijkheid is tot op de fundamenten gebroken. Daardoor denken ze veel na over wat werkelijke waarden zijn. Ze komen vaak uit bij filosofie, poëzie, muziek – de immateriële kant van het leven. Hun spiritualiteit verandert en maakt het mogelijk om onderlinge verschillen te overstijgen.’

Onmacht toelaten
We kunnen volgens Van Brederode veel leren van de manier waarop deze Syrische vluchtelingen in het leven staan. ‘Een voorwaarde daarvoor is wel dat we ze volwaardig behandelen.’ Op fellere toon: ‘Ik kan me héél boos maken om mensen die vluchtelingen bevoogdend bejegenen, alsof ze kinderen zijn, zwak, minderwaardig. Er is juist een open en leergierige houding nodig. Negeer tijdens gesprekken over oorlogservaringen je oplossingsmentaliteit en durf te zeggen: wat vreselijk, ik ben met stomheid geslagen. Laat onmacht toe. Dan kan de ander aangeven wat hij of zij van jou nodig heeft.’

Wederkerige steun
Betrokkenheid houdt de idealen levend, zegt ze. ‘Ik merk dat als we met Het Syrische Comité een container met hulpgoederen vullen. Het is een ontmoetingsplek, we draaien muziek die tijdens de revolutie klonk en we eten samen.’ Ze geeft toe dat het niet de meest efficiënte vorm van hulp of actievoeren is. ‘We blijven het onrecht aanklagen. Maar nu politieke oplossingen van de baan lijken, is morele steun heel belangrijk. En die is wederkerig, want de Syriërs zorgen ook voor mij. Toen vorig jaar mijn vader overleed, kwamen er negen van hen naar zijn uitvaart. Dat laat zien dat het niet alleen over de oorlog gaat. Uiteindelijk draait het om liefde.’

Jacoba van Tongeren lezing 2018
Wanneer: vrijdag 14 september, 15.00 (inloop), start programma 15.30 uur
Programma: Paul van Tongeren over de betekenis van zijn tante Jacoba van Tongeren, lezing door Désanne van Brederode, discussie en muziek, co-referaat Annette Kouwenhoven, discussie, borrel
Waar: Keizersgrachtkerk, Keizersgracht 566, 1017 EM Amsterdam.
Wie wil kan tijdens de borrel de film zien over Jacoba van Tongeren, die gemaakt is voor basisschoolkinderen en al in vijftig klassen door het land is vertoond.
Toegang: gratis
Meer info: klik hier
Website over Jacoba van Tongeren en Groep 2000: www.jacobavantongeren.nl

Jacoba van Tongeren (1903-1967) is een markante verzetsvrouw die duizenden mensen het leven heeft gered. Zij werd pas in 2015 bekend toen haar neef Paul van Tongeren, die haar authentieke memoires in een archief had gevonden, een boek over haar schreef.* Jacoba van Tongeren was Hervormd maatschappelijk werkster in Amsterdam toen de oorlog uitbrak. Al in 1940/1941 zette zij een landelijk netwerk binnen de kerk op. Haar christelijk geloof liet zich niet verenigen met de uitsluiting van groepen mensen. Zij heeft een grote verzetsgroep van 140 leden geleid, Groep 2000. Die groep heeft 4.500 onderduikers verzorgd, zoals joden en verzetsstrijders. Jacoba had de volle steun van de Centrale Kerkenraad van Amsterdam; in de wijkgebouwen van de Amsterdamse Hervormde Kerk ontmoetten groepsleden elkaar rond lunchtijd om adressen en voedselbonnen uit te wisselen. Een tiental dominees was lid van Groep 2000, die tweewekelijks in wijkgebouw Jacob van Lennepkade over geestelijke en ethische dilemma’s van het verzet praatten. Op 1 mei 1944 kreeg Jacoba in de Nieuwe Kerk in Amsterdam de volle steun van de scriba van de Hervormde Kerk, ds. Gravemeijer. Zij mocht zich de Hervormde Groep 2000 noemen. In 2017 besloot het bestuur van de Protestantse Kerk Amsterdam haar met een tweejaarlijkse lezing postuum te eren en haar gedachtegoed levend te houden.
*Jacoba van Tongeren en de onbekende verzetshelden van Groep 2000 (1940-1945) door Paul van Tongeren en Trudy Admiraal (2015)

Kerk in Mokum – juli 2018
Tekst: Harmen Brethouwer. Foto: Marloes van Doorn