Kerken horen hun historische rol in de slavenhandel te erkennen. Door het gesprek daarover te starten, kunnen ze een plek van heling worden, zegt Bianca Groen Gallant.

Het slavernijverleden van de Nederlandse kerken houdt Bianca Groen Gallant veel bezig. Zelf vindt de voorzitter van de Diaconie van de Evangelisch-Lutherse gemeente Amsterdam dat ze nog maar net om de hoek komt kijken. “Pas” in 2018 maakten gesprekken met zwarte christenen haar bewust van de historische én actuele pijn die er leeft. ‘Eerst was het een vorm van persoonlijk activisme. Nu zie ik het als een noodzakelijke missie om kerken meer bewust te maken van hun taak’, zegt Groen Gallant, zelf van Surinaamse afkomst. Dat vindt ze niet alleen belangrijk als christen, maar ook als lid van een Amsterdamse kerkgemeente die vroeger betrokken was bij slavenhandel en slavernij.

Gebouwd op slavernij

Groen Gallants groeiende bewustwording maakte haar medeoprichter van de werkgroep Heilzame verwerking van het slavernijverleden. Een initiatief van de Lutherse Kerk Amsterdam in samenwerking met de Evangelische Broedergemeente Amsterdam en het NiNsee. Onze stad is deels gebouwd op inkomsten uit de trans-Atlantische slavenhandel, legt ze uit.

De machtige kerken in de stad profiteerden van de trans-Atlantische slavenhandel

De machtige kerken in de stad profiteerden ervan en droegen eraan bij. Ook Groen Gallants eigen Evangelisch-Lutherse gemeente. ‘Onze kerk bezat eeuwenlang slaafgemaakten. Predikanten kregen er als bezoldiging een aantal, bijvoorbeeld voor in het huishouden.’ Dat zoiets toen niet vreemd was, maakt het niet minder verwerpelijk, zegt ze. ‘Het hele economisch-maatschappelijke systeem was op slavernij ingesteld en werd met de Bijbel in de hand verdedigd.’

Harde cijfers

Sindsdien is er natuurlijk veel veranderd. Toch stelt Groen Gallant dat het proces van erkenning en heling nog lang niet is voltooid. Amsterdamse nakomelingen van tot slaaf gemaakten geven steeds meer aan dat zij grote behoefte hebben aan erkenning en heling. Cijfers laten de nog steeds voortdurende gevolgen van het koloniale verleden zien, in de vorm van discriminatie, achterstelling en racisme. In de afgelopen tijd is in sommige Amsterdamse kerken op eigen initiatief het gesprek over het slavernijverleden op gang gekomen.

Het proces van erkenning en heling is nog lang niet voltooid

Een mooi begin, vindt Groen Gallant. ‘Maar een landelijke aanpak ontbreekt nog. De Raad van Kerken maakte in 2013 officieel excuses in zijn Verantwoording van het slavernijverleden, maar het lijkt lastig om die te vertalen naar de praktijk. Jammer, want de gevolgen van dit verleden vormen een groot ethisch en maatschappelijk probleem.’

 Afro-religie

Gevraagd naar een voorbeeld van pijn die tot de dag van vandaag doorwerkt, vertelt Groen Gallant over hoe veel christenen van oudsher naar religies met Afrikaanse roots kijken. ‘Deze mensen stellen dat de afro-religie winti bijgeloof is, verboden terrein. Families waarvan de ene helft christelijk is en de andere kracht put uit winti, worden hierdoor verscheurd. Maar sterke, intelligente, trotse slaafgemaakten hielden zich destijds staande met die eigen spiritualiteit. Nog steeds putten velen er kracht en liefde uit. Kunnen we er niet anders mee omgaan? Wie zegt dat het niet van dezelfde God afkomstig is?’ Groen Gallant kijkt nu kritischer naar haar eigen plek in de kerk en naar de manier waarop witte predikanten de Bijbel uitleggen. ‘Wat is het effect daarvan op mensen? Wat doet het met hun spirituele beleving?’

Plek van heling

Ze vraagt zich af waarom er zo weinig gezamenlijke stappen zijn gezet in het erkennen en heilzaam verwerken van het slavernijverleden. ‘De verklaring van de Raad van Kerken was in 2013. Acht jaar later worstelen we nog steeds met de adviezen van toen, bijvoorbeeld om simpelweg het gesprek met elkaar aan te gaan in gesprekskringen. Het is best schrijnend dat we niet meer vooruitgang boeken. Wat zou er gebeuren als de kerk landelijk bijdraagt aan een oplossing? Zou dit bijvoorbeeld lokale, witte gemeenten helpen om met dit thema aan de slag te gaan?’

Groen Gallant ziet kerken bij uitstek als plek van heling. ‘Wij zetten Jezus centraal als het “gebroken midden”. Net als Hij willen we heel maken wat gebroken is. Kerken willen toch ook een ethische gemeenschap zijn? Waar polarisatie en verharding is, kunnen we voor verbinding zorgen met  gebeden, gezangen en rituelen.’

Wij zetten Jezus centraal als het gebroken midden

Ze moet denken aan de woorden van de scriba van de Protestantse Kerk Amsterdam tijdens een symposium. ‘Zij zei: Als er één ruimte is waar dit proces van herinneren en verwerken plaats moet kunnen vinden, dan is dat de kerk. De plaats waar het evangelie van kruis en boete klinkt. De plek die spreekt over schuld en boete, met het oog op verzoening en opstanding.’

Invulling door kerken

Volgens Groen Gallant zijn er kerkmensen die dit thema graag willen oppakken maar niet weten hoe te beginnen. Een pasklaar antwoord daarop heeft zij niet paraat. ‘De invulling is afhankelijk van de behoefte die er leeft. Elke kerk kan in ieder geval de actualiteit in de liturgie laten weerklinken, zoals sommige Amsterdamse kerken deden met Black Lives Matter.’ Een overkoepelend initiatief kan ook waardevol zijn, zegt ze. ‘Oud-politica Kathleen Ferrier pleit samen met remonstrants predikant Joost Röselaers voor een Waarheids- en Verzoeningscommissie, naar Zuid-Afrikaans voorbeeld. Hun boodschap is: laten we niet focussen op de juridische kant, maar op genezing op spiritueel niveau, om gezamenlijk verder te kunnen gaan.’

We moeten als activisten en – kerkgaande – christenen wél met elkaar verder

Ze vertelt dat ze recent een filmpje zag in een WhatsApp-groep. Daarin ging een vrouw fel tekeer tegen de kerk en haar historische rol in de slavenhandel. ‘Dat bericht kreeg veel bijval. Ik voelde me geroepen om te reageren. Ik zei dat ik haar begreep en beaamde dat “de kerk” van destijds grote misdaden pleegde door onze voorouders te ontmenselijken, maar we moeten als activisten en – kerkgaande – christenen wél met elkaar verder.’

Naar elkaar luisteren

Erkenning en heling beginnen volgens Groen Gallant met het vergaren en delen van kennis over ons slavernijverleden. ‘Vandaar dat het Luther Museum Amsterdam de tentoonstelling Kerken en slavernij inrichtte. Al kwam die door de coronamaatregelen niet tot haar recht.’ De uitwerking in het heden vindt zij belangrijker dan de vraag wie vroeger welke misstanden beging. ‘Ik spreek liever niet in termen van wij en zij, van daders en slachtoffers. We moeten niet met de vinger wijzen. Dat gebeurde lange tijd wel, maar nu voeren we de discussie gezamenlijk. Het is dan ook een verleden dat we met elkaar delen.’

Groen Gallant ziet daarom een belangrijke rol weggelegd voor luisteren naar elkaars ervaringen en beleving. ‘Dat is nodig om de pijn van de ander te voelen en te beseffen wat er mis is. Zo leren we van het verleden en maken we niet dezelfde fouten als vroeger. Want ook wij moeten ons verantwoorden voor volgende generaties. Laten we als kerk naast alle seculiere initiatieven onze eigen rol pakken in de huidige stroomversnelling van positieve ontwikkelingen rond ons slavernijverleden.’

Beluister de podcast over de tentoonstelling Kerken en slavernij. Te gast zijn Bianca Groen Gallant en Vincent van Velsen, de samensteller van de expositie.

Dit artikel verscheen in Kerk in Mokum, maart 2021

Lees ook ‘Kleur bekennen – een overdenking voor het overbruggen van groeiende tegenstellingen’ van stadspredikant Tim Vreugdenhil.