Scheepjes zweven boven de kerkbanken
Art Stations of the Cross is een kunstroute die moderne kunst verbindt met eeuwenoude thema’s van passie, compassie en gerechtigheid. In Amsterdam draagt de route de naam Troubled Waters.

Op veertien locaties laten kunstenaars het aloude verhaal – de veroordeling van Jezus door Pontius Pilatus tot aan zijn kruisdood en graflegging – herleven. Welke boodschap heeft het lijdensverhaal anno 2019 voor ons? Dominee Klaas Holwerda deelt zijn impressies tijdens een verrassende zoektocht door de binnenstad van Amsterdam.

Omdat we in een ochtend niet de hele route kunnen lopen, spreken we af bij restaurant Hoftuin aan de Weesperzijde. Hier vinden we het kunstwerk bij statie nummer twee: Jezus neemt het kruis op zijn schouders. In de rustgevende stadstuin staan drie grote Andreaskruisen, gemaakt van vangrails.
Daartussen op het gras ‘dobberen’ 33 olievaten, in de kleuren licht- en donkerrood. ‘In eerdere Art Stations of the Cross in London en New York vormden de vaten een muur die door een kruis van vangrails werd doorboord’, vertelt Klaas Holwerda. De in Groningen opgegroeide dominee, nu verbonden aan de Nassaukerk, is mede-initiator van de kunstroute. Volgens Holwerda is kunst cruciaal voor het beleven van religieuze waarden. ‘In de Amsterdamse opstelling herken ik in de dobberende olievaten een aangespoelde scheepslading. Het lichtrood verbeeldt vers bloed uit een open wond. Het donkerrood zou de kleur
kunnen zijn van geronnen bloed dat je ziet als de wond is geheeld. Hiermee werpt de kunstenaar in mijn beleving een blik vooruit op de heelwording, de opstanding. De installatie doet een beroep op ons, stelt ons indirect de vraag: wat zou jij doen in het licht van compassie en gerechtigheid? De olievaten staan bovendien voor onze welvaart die ook een keerzijde heeft en veel ellende heeft veroorzaakt. De asymmetrische kruisen suggereren een golvende zee.’

Relatie met het water
De naam van de kunstroute – Troubled Waters – past niet alleen goed bij de tweede statie, maar ook bij de relatie die Amsterdam al eeuwen heeft met het water. Via steegjes en over grachten lopen we naar de rooms-katholieke Nicolaaskerk tegenover het Centraal Station. De kerk dankt zijn naam aan Sint Nicolaas, beschermheilige van zeelui en heeft een eigen permanente kruisgang met veertien schilderijen die de stadia van het lijden van Christus in beeld brengen. Beginnend en eindigend aan weerszijden van het altaar. Links vooraan, bij de eerste statie – Jezus wordt ter dood veroordeeld – zien we Jezus bij Pontius Pilatus die zijn handen wast in onschuld. Daarnaast een schilderij met een zwarte vrouw en een kindje op haar arm.
Ze is gehuld in een beschermende isolatiedeken, gebruikt voor eerste hulp bij drenkelingen. Het decor is een stormachtige zee. Het kind kijkt ons aan. Holwerda: ‘Veel mensen denken dat het om een foto gaat, maar het is een schilderij. De stof van de zilvergoudkleurige deken is minuscuul uitgewerkt. Deze reddingdeken zie ik als een teken van compassie, de mantel der liefde. Ik vraag me af: welk oordeel vellen wij – in een rol van Pontius Pilatus – over vluchtelingen?’
Nummer negen van de kunstroute hangt in de Doopsgezinde Singelkerk en heet Der Tod und das Mädchen. Het sluit aan bij de statie Jezus valt voor de derde maal. De kunstenaar maakte dit werk naar aanleiding van de zelfmoord van zijn dochter. Het werk bestaat uit twee delen. Een naakt meisje dat – met armen gespreid – vrolijk door een landschap lijkt te huppelen. Daaronder de sombere afbeelding van een doodskist. Holwerda: ‘Het lijkt alsof het meisje over de dood springt in een oneindige ruimte. Ook hier weer de hoop dat het leven niet eindigt bij de dood.’

Gepuzzel
Al in juli 2018 is Holwerda, samen met de curatoren, begonnen met het organiseren van de kunstroute. ‘Dat was nog een heel gepuzzel. Welk kunstwerk past bij welke locatie en bij welke klassieke statie? Het schilderij met het naakte meisje bijvoorbeeld was niet overal welkom. Voor de doopsgezinden was het geen probleem.
In de passage van het Amsterdam Museum hangt werk nummer vijf: drie schilderijen, geïnspireerd op de statie Simon van Cyrene helpt Jezus het kruis te dragen. Holwerda: ‘De doeken tonen elk drie krachtige Surinaamse mensen die een grote rol hebben gespeeld bij de emancipatie van slaven. Het gaat hier niet zozeer om compassie, maar om boosheid en doorzettingsvermogen, het opkomen voor gerechtigheid, actieve bemoeienis bij het bestrijden van onrecht. Uiteindelijk leidt dat tot erkenning en waardigheid.’

Multimediaal
Enkele werken maken gebruik van multimediale technieken. Zoals het werk van twee Joodse kunstenaressen in de Reinwardt Academie aan het Hortusplantsoen. Het gaat over onrecht in heden en verleden: het wegleiden van Joodse vrouwen in de oorlog, en de hedendaagse vrouwenhandel en prostitutie op de Wallen. Door met een iPad over het werk te bewegen, worden historische filmopnames geactiveerd. Wie in de Waalse kerk met zijn smartphone een QR-code activeert, hoort het geluid van de zee dat wonderwel past bij de vijf scheepjes die boven de kerkbanken zweven, geïnspireerd op statie elf, Jezus wordt aan het kruis genageld. Holwerda: ‘De scheepjes zijn kwetsbaar, gemaakt van wilgentenen bedekt met dierenhuiden, kaasdoek, oude zeekaarten en berekeningen van smeltend poolijs. Bij dit werk kun je je afvragen: hoe gaan wij om met elkaars kwetsbaarheid en hoe kruisigen we vandaag de aarde?’

Eenzaamheid of compassie
Als we bij Onze Lieve Heer op Solder de trap beklimmen, komen we in een verrassende ruimte die geheel gewijd is aan statie nummer dertien: Jezus wordt van het kruis afgenomen. Het Stabat Mater van Vivaldi, gezongen door Andreas Scholl, snijdt door de ziel bij het zien van een Christus die ruw van het kruis lijkt getrokken; een bloedende arm hangt aan een spijker, de rest van het onthoofde lichaam ligt op de grond. Het is het geweld en de eenzaamheid waar je als kijker niet omheen kunt. ‘De kunstenaar gebruikt afgedankte kruisbeelden en bewerkt deze’, legt conservator Hermine Pool uit. ‘Het is een heftig beeld. Maar worden wij ook niet elke dag geconfronteerd met de gruwelijkheden van religieus geweld? De vraag is, trekken we ons dat nog aan of lopen we er liever aan voorbij?’ Als we ons vervolgens omdraaien, zien we een houten piëta uit de zestiende eeuw, afkomstig uit het depot en wonderwel bewaard gebleven. Het toont de compassie die in de ruwe kruisafname zo volstrekt afwezig is.

Art Stations of the Cross is in Amsterdam te bezichtigen t/m maandag 22 april. De route staat in een folder die u vindt bij de verschillende staties en op de website artstations.org/art. Op enkele locaties is een catalogus te verkrijgen, deze kost € 8,-. De meeste werken staan binnen. Let u daarom bij het bezoeken van de locaties op de openingstijden.

Tekst: Janneke Donkerlo
Foto: Marloes van Doorn