Het traumatische Nederlandse koloniale verleden met eeuwen van slavenhandel en slavenarbeid vraagt om verwerking door zwart en wit. In kerkelijke kringen is dit ‘heilzame’ verwerking gaan heten. Heilzaam heeft te maken met gezond, geneeskrachtig, weldadig. Hoe kunnen geslagen wonden genezen, waar zijn bruggen te bouwen tussen mensen die niet of te weinig hebben geleerd als gelijkwaardige burgers samen te leven?

‘Vergeven, maar niet vergeten.’ Dat opperde een Surinaamse vrouw onlangs in de Koningskerk rond een toneelvoorstelling over de wrede Nederlandse plantage-eigenaar Susanna Du Plessis (Paramaribo 1739-1795). Vergeven maar niet vergeten als weg vooruit naar samenleven.

De vraag is dan wel hoe het kan: het verleden niet meer aanrekenen aan de nazaten van de koloniale overheersers en tegelijkertijd óók – liefst met hen samen – de geschiedenissen van terreur en van kracht blijven delen?

Het gesprek tussen zwart en wit uitbreiden
Wij, voorgangers van de overwegend Surinaamse Koningskerk in de Watergraafsmeer en van de overwegend witte Muiderkerk in Oud-Oost, organiseerden dit voorjaar een leesproject voor leden van onze beide gemeenschappen. Wij hadden elkaar leren kennen in 2022 in aanloop naar de Keti Koti kerkdienst in de Koningskerk. Die werd gehouden samen met andere (niet-Surinaamse) kerken uit Oost.

Wij samen bleven ook daarna in gesprek met elkaar, wij werden benieuwd naar elkaar, wij gingen ons bij elkaar op ons gemak voelen. Wij constateerden: dit voortgaande gesprek, tussen zwart en wit, moeten wij uitbreiden, laten we om te beginnen onze geloofsgemeenschappen erbij betrekken.

Zo kwam het dat wij aan de hand van een boek over de plantage Onverwagt in het Surinaamse district Para het gezamenlijke gesprek over het koloniale verleden en de nawerking ervan hebben aangezwengeld. “Waarom hebben jullie nu pas belangstelling voor onze geschiedenis?” vroeg een oudere Surinaamse vrouw aan het begin van de eerste bijeenkomst. “Ik wacht daar al veertig jaar op.” Daarop had ‘wit’ geen antwoord, maar voelde de pijn.

Trots op de kracht van de voorouders
Urvin Vyent, directeur van het Ninsee, heeft in drie boeken over plantage Onverwagt verteld. Wij lazen en bespraken Wi bay, wi pay (Gekocht en betaald, 2016). Zijn voorouders en nog enkele andere families kochten in 1881 deze plantage waar zij zelf als slaafgemaakten gewerkt en geleefd hadden en waar zij na 1863 waren blijven wonen.

Vyent beschrijft heel beeldend hoe het er daar aan toeging. Een witte deelnemer ontdekte: “Bij plantages denk ik aan de verschrikkingen van de slavernij, waar je niks meer mee te maken wilt hebben. Maar Vyent denkt eraan met trots vanwege de kracht van zijn voorouders.”

De weg naar onafhankelijkheid en financiële zelfstandigheid op plantage Onverwagt was niet gemakkelijk, vanwege de koloniale overheid, maar ook vanwege onderlinge animositeit in de zwarte gemeenschap. De families moesten met elkaar veel obstakels overwinnen en dat deden ze. De witte en zwarte deelnemers van het leesproject werden geraakt door de moed, het vermogen, de kracht en standvastigheid van de voorouders, zó kort na eeuwen van onderdrukking. Waar haalden ze het vandaan?

Kortom: wij leefden in vier bijeenkomsten mee met alles wat er op plantage Onverwagt gebeurde en dat gaf gelegenheid aan de Surinaamse deelnemers om eigen verhalen te vertellen. Zij ontdekten soms waar gebruiken en rituelen vandaan kwamen die nog steeds in hun dagelijks leven een rol spelen. Begrafenisrituelen van toen en nu lijken sterk op elkaar. Ook werd zichtbaar dat evangelie en eigen cultuur bij de nazaten van de tot slaafgemaakten van toen en nu hand in hand gaan.

Schuldgevoelens bleken niet zinvol
De witte deelnemers van de Muiderkerk luisterden met aandacht en stelden respectvol hun vragen. Dat deed de Surinaamse deelnemers merkbaar goed. Het werden ontmoetingen van hart tot hart. We tilden ons uit boven de positie van slachtoffer of pleger, schuldgevoelens aan witte kant bleken niet zinvol.

‘Heilzame verwerking’ heeft baat bij dialoog. Het waren geen algemeenheden of theorieën die we deelden, maar we wisselden persoonlijke ervaringen uit. Daarin zagen we elkaars kwetsbaarheid of verlegenheid. Er was geen betweterigheid, geen vijandigheid, niemand hoefde zich te verdedigen. Het waren, kortom, prachtige, misschien zelfs helende ontmoetingen.

Er is geopperd door de witte gemeenschap om met elkaar plantage Onverwagt te bezoeken. Ook zo’n reis helpt bij de verdere verwerking van het verleden, het voeden van hoop en het vinden van vertrouwen in een gezamenlijke toekomst. Misschien is ook ooit nog een verzoeningsritueel in de stad zinvol?

Wij roepen in elk geval Amsterdammers op om in het komende herdenkingsjaar in eigen omgeving mensen van de andere kant van de geschiedenis op te zoeken en door echte gesprekken de polarisatie over dit gevoelige onderwerp te overstijgen. Wij weten dat het kan en hebben er zelf veel goeds aan beleefd. In het najaar komt er weer een leesproject van de Koningskerk en de Muiderkerk. Ieder die mee wil doen kan zich melden via predikant@muiderkerk.nl.

Gepubliceerd in Het Parool.

Foto: Martijn van den Dobbelsteen